kimyo.xlsx

1-Bilet
1 kislorod grippachasi elementlari xossalari

№ xossalari O S Se Te Po
1 Tartib raqami 8 16 34 52 84
2 Valent elektronlari 2s12p4 3s23p4 4s74p4 5s25p4 6s26p4
3 Atom radiusi Å 0.73 1.04 9.75 9.01 8.43
4 Nisbiy elektromanfiyligi 3.5 2.6 2.48 2.01 1.76
5 Qaynasg temperaturasi °C -183.0 444.6 684.9 990.9 962.0
6 Suyuqlanish temperaturasi °C -218.8 112.8 220.5 452.5 254.0
7 Solishtirma massasi g/sm3 1.27 2.07 4.82 6.24 9.30
8 Birikmalardagi oksidlanish darajasi -1,-2, +2 -2, +2, +4, +6 -2, +4,+6 -2,+4,+6 -2, +2
9 Ion radiusi E- Å 1.40 1.74 1.91 2.11 -
olinishi: kislorod(O2) asosan havodan olinadi va anarganik organik moddalardan ham uchriydi. Oltingugurt (S) tabiatda sof holda yoki Sulfid va Sulfatlardan olinadin. masalan Print FeS2, Rux aldamasi ZnS, Mis yaltirog’I Cu2O, Gips CaSO4∙2H2O va boshqalar. Ishlatilishi; Kislorod texnikada sanoatda keng foydalaniladi masalan metalni oksidlab metal olishda, tibbiyotda, Suyuq holda kislorodni kukun holdagi ko’mir,yog’och kukuni yoki boshqa yonuvchi moddalar bilan aralashtirilsa kuchli portlaydi. Va portlatish ishlarida foydalaniladi. Oltingugurt Bo’yoq modda olishda, Meneral o’g’itlar olishda, Akkummilatorlarda, kislatalar sulfatlar olishda, Neft tozalashda, Portlovchi moddalar olishda, Tibbiyotda juda keng foydalinadi.
2 Saxaroza (qand lavlagi yoki Shaqarqmish qandi C12H22O11) tuzilishi: Saxaroza halqa shaklidagi glukoza va fruktoza monosaxoridlarning birlashishi C12H22O11+H2O=C6H12O6+C6H12O6 . Disoxoridlar metallar gidroksidlari bilan oson ta’sirlashadi. Masalan soxaroza eritmasini mis(II)-gidroksid ustiga quyilganda, yorqin havorang mis saxarati hosil bo’ladi. Olinishi va ishlatilishi; Saxaroza maxsus zavodlarda qand lavlagi shaqarqamishdan olinadi, Ulardan oziq-ovqat sanoatida foydalaniladi.
3 Cu2O→X1→CuSO4→X2→CuCl2→X3→CuO. 1) 2Cu2O→4Cu+O2, 2) Cu+H2SO4 →CuSO4+H2↑
3)CuSO4+H2O→CuO+H2SO4 4)CuO+2HCl→CuCl2+H2O 5)CuCl2→Cu+Cl2 6)2Cu+O2→2CuO.
Cu2O→Cu→CuSO4→CuO→CuCl2→CuO →CuO.
2-Bilet
1 Kislotalar. Suvda eriydigan barcha kislotalar dissotsiatsiyalanadi. Bunda vodorod ioni bilan kislota qoldig'i ioni hosil bo'ladi: HBr ↔H+ +Br -- HNO3 ↔H+ +NO3-- Ko'p negizli kislotalar bosqichli dissotsiatsiyalanadi: Birinchi bosqich: H2SO4↔H+ +HSO4---Ikkinchi bosqich: HSO4+ ↔H+ + SO42-- . Dissotsiatsiyalanganda kation sifatida faqat vodorod ioni hosil qiladigan murakkab moddalarga kislotalar deb aytiladi.
Asoslar. Suvda eriydigan barcha asoslar dissotsiatsiyalanganda metall kationiga (ammoniy gidroksidi NH4+ ioniga) va gidroksid anioniga (OH--) ajraladi. NaOH ↔ Na+ + OH-- Ca(OH)2 ↔ Ca2+ + 2OH—
Dissotsiatsiyalanganda anion sifatida faqat gidroksid ioni (OH--) hosil qiladigan murakkab moddalarga asoslar deb aytiladi.
Tuzlar, Nordon tuzlar dissotsiatsiyalanganda esa kation sifatida metall ioni bilan birga vodorod ioni ham hosil bo'ladi: NaHSO4 ↔ Na++HSO4-- HSO4-- ↔ H++SO42—
Dissotsiatsiyalanganda metall kationi bilan kislota qoldig'i anioni (nordon tuzlarda vodorod kationi ham) hosil qiladigan murakkab moddalarga tuzlar deb aytiladi.
2 Spirtlar tarkibida bir yoki bir necha vodorodni –OH gidroksi funksional guruhiga almashtirilgan uglevodorod hosilasidir. Spirtlar vodorod bog’I mavjud. Spirtlar umumiy formulasi – ROH bo’lib, bu yerda R-ucglevodorod radikalini bildiradi, radikal to’yingan va to’yinmaganligiga qarab, spirtlar ham to’yingan va to’yinmagan spirtlar bo’ladi. Nomanishi.Spirtlar nomlanishda trival nomlanish bilan birgalikda(metal, propil spirtlari, glitserin). Bunda mos uglevodorod nomiga –ol qo’shimchasi qo’shiladi va –OH guruh josylashgan uglerod atomi raqami ko’rsatiladi, raqamlash gidroksiguruh yqain turganturgan tomondan boshladi.
CH3OH-metanol CH3CH2CH2CH2OH-butanol- 1(buton-1-ol), CH3CH2OH-etonol, CH3CH(CH3)C(OH)(CH3)CH3-2,3-dimetilbutanol-2, ishlatilishi: BIr atomli spirtlar o’zi metal spirit, Etil spirit boshqa spirtlar etil spirit sintetik kauchik, plastmassalar olishda, atir, odekolon, dori darmonlar, loklar sihlab chiqarishda erituvchi sifatida, dietil efiri, bo’yovchi modda, sirka kislata, tutunsiz porox va boshqa olishda ishlatiladi.
3

Tuz eritmasi
Indikotor rangi
lakmus fenolftalein Metiloranj
Natriy xlorid (NaCl) Rangi o’zgarmaydi Rangi o’zgarmaydi Rangi o’zgarmaydi
Aluminiy xlorid (AlCl) Binafsha To’q sariq Pushti
Natriy korbanat (NaCO2) Ko’karadi To’k qizil sariq
3-Bilet
1 xossalari

Tabiatda tarqalishi:Natriy va kaliy tabiatda keng tarqalgan faqat birikmalar shaklida ko’plab tog’ jinslari va mineral tarkibiga kiradi. Natriy xlorid (osh tuzi) ko’l, dengiz va okean suvlarida, ayrim joylarda esa toshtuz shaklida ham bo’ladi. O’zbekistonda kaliynining tuzlari Qashqadaryo viloyatida Tubokat, Surxondaryo viloyatida Xo’jakent konlaridan qazib olinadi. Borsakelmas toshtuzidan Qo’ng’irotda soda ishlab chiqariladi.
birikmalar;KCl,KH,KO2+K2O2, KOH va bosqa NaH,Na2O2,NaOH,Na2O,Na2S va boshqa. Olinishi: NaCl=Na+ + Cl
2 To’yingan uglevodorodlar-uglerod atomlari o’zaro oddiy bog’ bilan, qolgan valentliklari vodorod bilan to’yingan uglevodorodlardir. atsiklik va alitsiklik uglevodorodlarga bo’linadi. Atsiklik- halqali tuzilishga ega bo’lmagan aliftalik uglevodorodlar. Alitsiklik- halqali tizilishga ega bo’lgan uglevodorodlar. Gomologok qator deb, tarkibi va kimyoviy xossalari o’xshash va bir-biridan CH2- atomlar guruhiga farq qiluvchi moddalar qatoriga aytiladi. To’yingan uglevodorodlarning gomologik qatoriga CH2, C2H6, C3H8, C4H10, C5H12 … lar kiradi. To’yingan uglevodorodlarning nomlanishida –an qo’shinchasi ishlatiladi. Metan, etan, propan, butan, pentan, va hokazo. Umumiy formulasi –CnH2n+2 CH4-metan, C2H6-Etan, C3H8- propan va hokaza.
3

Oddiy moddalar Murakkab moddalar
Metallar Metalmaslar Oksidlar Asoslar Kislatalar Tuzlar
Cu O2 CaO NOH HF NaCl
Al F2 K2O Ca(OH)2 HCl KaCl
Au N2 MgO KOH H2SO4 CaHPO4
4-Bilet
1 Elektrmanfiyligi bir xil bo'lgan atomlar orasida umumiy elektron juftlari hosil bo'lishi hisobiga vujudga keladigan kimyoviy bog'lanish qutbsiz kovalent bog'lanish deyiladi. Kimyoviy bog'lanishda ishtirok etayotgan juft elektronlar shu elementning valentligini ham bildiradi: H : H --- bir valentli atomlar O :: O --- ikki valentli atomlar; N::N --- uch valentli atomlar. Qutbli kovalent bog'lanish elektrmanfiyligi bir-biridan biroz farq qiladigan atomlar orasida hosil bo'lgan umumiy elektron juftlar, elektrmanfiyligi kattaroq bo'lgan atomga tomon biroz siljigan bo'ladi. Masalan, vodorod xlorid -- HCl molekulasi hosil bo'lishini ko'rib chiqaylik:Bunda, atomlar orasidagi umumiy juft elektronlar elektrmanfiyligi kattaroq bo'lgan xlor atomi tomon siljigan bo'ladi, natijada xlor atomi qisman manfiy, elektrmanfiyligi kichikroq vodorod atomi esa qisman musbat zaryadlangan bo'ladi. Elektrmanfiyliklari bir-biridan biroz farq qiladigan atomlar orasida hosil bo'lgan kimyoviy bog'lanish qutbli kovalent bog'lanish deyiladi.
2 Fruktoza(meva qandi C6H12O6) rangsiz Kristall modda, suvda yaxshi eriydi, glukozadan shirinroq, asal, sabzavot vamevalarda uchriydi. Fruktoza- ketospirt bo’lib, geksoketozalarga kiradi. glukozaning izomeri. Glukoza kabi fruktoza ham halqali shakllarda mavjud bo’lib oladi. Fruktoza glukoza kabi, spirtlar xossalarini nomayon qiladi-saxaritlar vamurakkab efirlar hosil qiladi. gidrolizga uchramaydi. Saxarozadan 1.5 barabar glukozadan 3 barabar shirin bo’lgan bu qimmatbaho oziq moddasi organizm tomonidan oson o’zlashtirilib olinadi.(diabet bilan kasalllangan odam organizmi saxarozadan ko’ra fruktozani oson o’zlashtiradi.)
3 Na→NaOH→NaHCO3→Na2CO3→CO2→CO. 1)2Na+H2O→2NaOH+H2↑.
2)NaOH+H2CO3→NaHCO3+H2O. 3)NaHCO3+NaOH→Na2CO3+H2O
4)Na2CO3+H2O→2NaOH+CO2 5)CO2+NO→NO2+CO
5-Bilet
1 Kalsiy va magniyni xossalari

tabiatda tarqalishi: Kalsiy va magniy tabiatda juda keng tarqalgan elementlardir . Yer qobig’ida magniy 3.35
% ni, kalsiy esa 3.5 % ni tashkil qiladi. Ko’p minerallar: magnezit MgCO3, kalsit CaCO3, dolomite CaCO∙MgCO3, gips CaSO4∙2H2O, taxir tuz MgSO4∙7H2O kabilar kalsiy va magniyning tabiiy manbalar hisoblanadi. O’zbekistonda 20 ga yaqin marmar konlarimavjud bo’lib, hozirgi kunda G’ozg’on, Nurata va Zirbandkonlaridan qazib olinmoqda. Fosfarit zaxiralari esa Markaziy Qizilqumdagi Qoraqat konida va Shimoliy Jetitov konlarida jamlangan. Olinishi: Kalsiy va magniy sanoatda tuzlari suyuqlanmasini elektroliz qilb olinadi. Xossalari Magniy va kalsiy-kumushsimon-oq rangli, yengil metallar. Ular havoda tezda oksid parda bilan qoplanib qoladi. Ishlatilishi kalsiy rangli metallurgiyada, Qurilishda, Silikak sanoatida, Tibbiyotda, magniy esa Intermetall birikmalar, raketa texnikasida,Silikat sanoatida achchiqtosh olishda va tokimachilikda
2 Metan- alkanlarning oddiy vakili bo’lib, rangsiz, hidsiz, havodan yengil, suvda yomon eriydigan gaz modda. Metan tabiiy gazning 90-98% ini tashkil qiladi. Toshko’mirni quruq haydash hamda neftni ishlashdan olinadigan gazlar,yo’ldaosh gazlar terkibida uchraydi. Metan-CH4 nisbiy massasi 16. olinishi sanoatda C+2H2=CH4, CO+3H2=CH4+H2O laboratoriyada Al4C3+12H2=4Al(OH)3+3CH4 CH3COONa+NaOH=CH4+Na2CO3 ishlatilishi: Metan katta ahamiyatga ega, U ko’plab muhim kimyoviy mahsulotlar olishda xomashyo sifatida ishlatiladi. Asetilen, metanol, formaldegid shunday moddalardan bo’lib, ularning o’zi ham kimyo sanoati uchun muhim xomahyolar hisoblanadi. sintetik yog’ kislatalar olinadi, ulardan esa sovunlar, turli yuvuvchi vositalar, surkov materiallarr, loklar va emallar olishda foydalinadi.
3 2Al+6HCl→2AlCl3+3H2
X 5.6
2mol 67.2 X==0.16(6)
6-Bilet
1 Uglerod yer qobig’indagi miqdori 0.023% ni tashkil qiladi. Neft, tabiiy gaz, torf, ko’mir, yonuvchi slanes kabi foydali qazilmalar uglerodning turli xil birikmalaridir. Toshko’mir uglerodga eng boy tabiiy foydali qazilmadir. Ko’mir Angren, Sharg’un va Boysun konlaridan qazib olinadi. O’zbekistonda ko’mirning geolohik zaxirasilari 2 milliard tonnadan ortiq. Xossalari uglerodni 3 xil allotropic shakli bor olmos grafit va ko’mir hidsiz, tamsiz, qiyin suyuqlanadigan va odatdagi erituvchilarda erimaydigan modda. Suyuqlanish harorati 3550°C(olmos), qaynash harorati 4830°C(sublimatlanadi) zichligi 3513 kg/m3(olmos), 2260kg/m3(grafit) izotop soni 8 (9→16) Odatdagi haroratda uglerod ancha faol emas. Qizdirilganda ko’plab moddalar: kislarod, oltingugurt, azot, metallar bilan tasirlashadi: uglerod ftor bilan bevosita tsirlashadi (boshqa galagenlar bilan tasirlahmaydi) 2F2+C=CF4(uglerod (IV)-ftorid) kislorod bilan reaksiyaga kirishib ikki xil oksid hosil qiladi; C+O=CO2+412 kJ;
CO2+C=2CO-160kJ 900-1000°C haroratda oltingugurt bilan birikadi: C+2S=CS2.
2 Murakkab efirlar deb, ikki uglevodorod radikalini –COO-guruh orqali tutashtiruvchi murakkab organik birikmalarga aytiladi. Ularning umumiy formulasi R-COO-R1. Uch atomli spirt glitserin va yuqori yog’ kislotalari efiri – yog’ moylarning asosini tashkil etadi. Ulaning ko’pchiligi efir moylar tarkibiga kirib, meva va gullarning yoqimli hidlari asosini tshkil qiladi. Yog’ moylar hosil bo’lishida asosan, to’yingan kislatalrdan: stearin-CH3-(CH2)16-COO.pamitin-CH3-(CH3)14-COOH vato’yinmagan kislatalardan:olein-CH3-(CH2)7-CH=CH-(CH2)7-COO kislatalar qatnashadi. Tabiatda hayvonlar (teri sotida va sutda) va o’simliklar (don va mevalarda) yog’-moylarning asosiy manbasi hisoblanadi.
3 Mn→X1→Mn(NO3) →X2→K2MnO4→X3→Mn 1)2Mn+O2→2MnO 2)2Mn+4H2NO4→2M(NO3)2+4H2O
3)Mn(NO3)+2KOH→K2(NO3)2+Mn(OH)2 4) 2Mn(OH)2+4KHSO4→2K2MnO4+4H2SO3
5)K2MnO4→Mn2O3+K2O 6)2M2O3→4Mn+6O2
Mn→MnO→Mn(NO3) →Mn(OH)2→K2MnO4→Mn2O3→Mn.
7-Bilet
Tabiatda fosfor. Fosfor kimyoviy jihatdan faol bo'lganligi sababli tabiatda faqat birikmalar tarzida uchraydi.
Fosforit va apatitlar fosforning tabiiy birikmalari. Uning kimyoviy tarkibi Ca3(PO4)2. Fosfor tirik organizmlar tarkibida ko'plab uchraydi va hayot faoliyatida juda muhim omil sanaladi. Oqsillar va nuklein kislotalar fosforli organik birikmalardir. Odam va hayvonlar suyaklarining anorganik tarkibiy qismini asosan Ca3(PO4)2 tashkil etadi. Olinishi. Fosfor fosforit yoki apatitdan olinadi. Elektr pechlarida havosiz muhit-
da fosforit yoki apatit kremniy (IV)-oksidi hamda koks ishtirokida qizdiriladi:
Ca3( PO4)2+ 2C+2SiO2→3CaSiO3+2P +5CO oq va qizil fosfar bor Agregat holati Kristall va Kukunsimon, Rangi Rangsiz va To'q-qizil, Hidi Sarimsoq hidli Hidsiz, Suvda erishi Erimaydi Erimaydi, Zichligi, g/sm3 1,8 2,3 . Suyuqlanish t° 44 Suyuqlanmay turib oq fosforga aylanadi, Organizmga ta'siri Zaharli Zaharsiz, Kristall panjarasi Molekulali Atomli, birnchi oq fosforniki ikkinchi qizil fosforniki. Ishlatilishi. Qizil fosfor gugurt ishlab chiqarish uchun asosiy xomashyodir. Gugurt qutisi yonboshiga surtilgan qizil fosfor, gugurt kallagidagi Bertole tuzi bilan ozgina ishqalangandayoq reaksiyaga kirishadi, ya'ni gugurtni tezda yondirib yuboradi: 6P+5ClO5→5KCl+3P2O5
2 Alkanlar – ochiq zanjirli to’tingan uglevodorodlar. Ular CnH2n+2 umumiy formulaga ega bo’lgan gomologik qatorni tashkil etadi. Gomologok qator deb, tarkibi va kimyoviy xossalari o’xshash va bir-biridan CH2-atomlar guruhiga farq qiluvchi moddalar qatoriga aytiladi uglevodorodlarning gomologik qatoriga CH2, C2H6, C3H8, C4H10, C5H12 … lar kiradi. To’yingan uglevodorodlarning nomlanishida –an qo’shinchasi ishlatiladi. Metan, etan, propan, butan, pentan, va hokazo. Umumiy formulasi –CnH2n+2 CH4-metan, C2H6-Etan, C3H8- propan va hokaza. tuzilishi Metan molekulasi tetredr shaklida bo’lib, C-H bo’g’idagi burcha kataligi 109.28’ ga teg. Etan malekulasi ham shunday burchak kattaligiga teng C-H bog’li ikki uglerod tetraedridan iborat.
3

Tuzlar Ishqor bilan reaksiyasi Asosiy xossalaridan biri reaksiya tenglamasi (parchalanish reaksiyasi
1 NH4Cl KCL+NH4 NH4+Cl2
2 (NH4)7CO3 CaCO3+NH4 NH4+CO2
3 (NH4)7S Na2S+NH4 NH4+H2S
4 (NH4)7SO4 NaSO4+NH4 NH4+H2SO4

8-Bilet
1 kislotalar tarkibida kislorod atomi mavjudligiga qarab kislorodli va kislorodsiz kislotalarga toifalanadi. Kislorodsiz kislotalarga quyidagilarni misol keltirish mumkin HF, HCl, HBr, HJ, HCN , H 2S. Kislorodli kislotalarga esa quyidagilarni misol keltirish mumkin H2SO4 HNO H3PO H2CrO H2SiO 4 ,H3BO3. Olinishi. Kislotalar quyidagi usullar yordamida olinadi Kislorodli kislotalarni kislotali oksidlar bilan suvning o'zaro ta'siri natijjasida olish mumkin P2O5 + 3H2O = 2H2PO4; SO2+ H2 O + H2SO3
Kislorodsiz kislotalarning metalmaslarning vodorod bilan tasirlashuvu mahsulotlarini suvda eritib olish mumkin H2+Cl2=2HCl(suvdagi eritmasi xlarid kislata); H2+S=H2S (suvdagi eritmasi- sulfid kislato). xossalari Kislotalar qattiq (borat ortofosfat kislotalar) suyuq (sulfat nitrat kislotalar) bo' ishi mumkin Ularning ko'pchiigi suvda yaxshi eriydi va ayrim gazlarning (vodorod xlorid HCl, vodorod bromid HBr vodorod sulfid H2S) suvdagi eritma ari ham kislotalar bo' ib hisoblanadi kislota molekulalarida vodorod kislota qoldiq ari bilan bog'langan holda bo'ladi. Kislotalar indikatorlar rangini o'zgartiradi. Kislotalar asos;ar bilan ta'sir ashib tuz va suv hosi qiladi (bu reaksiya neytrallanish reaksiyasi deb ataladi)
2 Soda fomulasi Na2CO3
3 2KCL+2H2O→2KOH+2HCL Mr(KOH)=39+16+1=56
112Kg -------- X x.
56 ------------44.8 Javob xlorid kislata(HCl) hosil bo’ldi 89.6 l
9-Bilet
1 Qattiq suv - tarkibida Ca+2 va Mg+2 ionlari ko’p bo’lgan suv. Yumshoq suv – tarkibida Ca+2 va Mg+2 ionlari bo’lmagan yoki juda kam bo’lgan suv. Qattiq suv yaroqsiz sifatida ko’riladi. Vaqtinchalik qattiqlik – suvda magniy va kalsiy gidrokorbanatlar [Ca(HCO3)2; Mg(HCO3)2] mavjudligi bilan bog’liq. Doimiy qattiqlik – suvda magniy va kalsiy sulfatlar va xloridlar [CASO4, CaCl2, MgSO4, MgCl2]mavjudligi bilan bog’liq. Magniy qattiqligi – suvda magniy tuzlari mavjudligi bilan bog’liq. Kalsiy qattiqligi – suvda kalsiy tuzlari mavjudligi bilan bog’liq. Umumiy qattiqlik – suvning kalsiy va magniy qattiqligi yig’indisi. Suvning qattiqligini qaynatish yo’li bilan vaqtinchalik yo’qotiladi. Ca(HCO3)2→CaCO3↓ + H2O + CO2 ↑.
Doimiy qattiqlik suvni qaynatish bilan yo’qolmydi. Uni soda yokinatriy fosfat qo’shib yoqotiladi. CaSO4 + Na2CO3 → CaCO3↓ + Na2SO4. 3MgSO4 + 2Na3PO4 → Mg3(PO4)2↓ + 3Na2SO4.
2 Murakkab efirlar deb, ikki uglevodorod radikalini –COO-guruh orqali tutashtiruvchi murakkab organik birikmalarga aytiladi. Ularning umumiy formulasi R-COO-R1. Nomlanishi. Murakkab efirlar nomlanishi ko’pincha tuzlar nomlariga o’xshash. Masalan CH3COOC2H5 –etilasetat, HCOOCH3-metilformiat: efir hosilqilgan kislata va spirt nomiga efir so’zi qo’shib ham nomlanadi. CH3COOC2H5- sirka etil efiri, HCOOCH3- chumoli metal spirit. Tabiatda uchrashi. Ularning ko’pchiligi efir moylar tarkibiga kirib, meva va gullarning yoqimli hidlari asosini tashkil qiladi. Uch atomli spirt glitserin va yuqori yo’g’ kislatalari efiri – yog’-moylarning asosini tashkil qiladi. Yuqori bir atomli spirtlar va yuqori monokorbon kislatalar efirlari-mum vas permatset asosini tashkil qiladi.
3 Zn→ZnCl2→Zn(OH)2→ZnO.
1) Zn + 2HCl → ZnCL2 + H2 2) 2ZnCl2 + 2H2O → 2Zn(OH)2 + 2Cl2 3) Zn(OH)2 + MgO → Mg(OH)2 + ZnO
10-Bilet
1 Kislorod Yer po'stida eng ko'p tarqalgan bo'lib hayotiy faoliyat uchun eng zarur kimyoviy elementlardan biri hisoblanadi Ts, °C=-183 zichligi 1.429 g/sm3 .O3 ozon Ts, °C= -111.9 zichligi 2.144g/sm3 . O i ishi Laboratoriyada kislorod quyidagi usullar yordamida olinadi 1 Kaliy permanganatni qizdirib parchalash: 2KMnO4 =K2MnO4+O2 ↑ 2 Bertole tuzini katalizator ishtirokida qizdirib parchalash: 2KClO3→2KCl+3O2 katalizator sifatida bunda marganes(IV)-oksid (MnO2) qora kukun tasirida juda tez amalga oshadi. Kislorodning kimyviy belgisi O nisbiy atom massasi 16 nisbiy molekular massasi 32 valentlig 2 ga teng Havodan biroz og’ir 1litr kislorodning massasi 1.48 g havoning massasi 1.293 g Ozon kislorodning allatropik shakli (O3) Ozon – moviyrang, xarakterli hidga ega, suvda kisloroddan yaxshiroq eriydigan gaz ( 0°C da 1litr suvda 490 ml ozon eriydi) Ozon osonlik bilan parchalanadi : O3=O2+[O]; 2[O]=O3. Stratosferada 2 -4.5 mm li ozon qatlami bo'lib u Yerni Quyoshning halokat i radiatsiyasidan (zararli nurlaridan) himoya qiladi
2 Cho’yan – tarkibida 2.14 % dan ko’p uglerod tutgan temir va uglerod qotishmasi. Po’lat – tarkibida 2.14 % dan kam uglerod tutgan temir va uglerod qotishmasi. Cho’yan asosan temir oksidlardan iborat bo’lgan temi rudalaridan domna pechlaridan – domnalardan suyuqlantirib olinadi. Domna pechlari o’tga chidamli g’shtlardan qurilgan xomashyo temir rudasi Fe2O5, Fe3O4 va koks. Cho’yan qora metallurgiya yaning birlamchi mahsuloti . Po’lat cho’yandan olinadi. Quyma cho’yan kulrang bo’lib, undan trubalar , ko’priklar uchun panjaralar mashina qismlari olinadi. To’yingan cho’yan oq rangli bo’lib undagi uglerod temir karbid shaklida bo’ladi. Undan po’lat olinadi. Marten pechlarida kislorodli konvettorlarda olinadi. marten pechlarining xomashyosi cho’yan va po’lat hamda cho’yan cho’yan buyumlarning chiqindisi
2Fe + O2 → 2FeO+Q 5FeO+2P→5Fe + P2O5+Q, 2Fe+Si→2Fe+SiO2+Q, FeO+Mn→Fe+MnO+Q FeO+C→Fe+CO+Q
3 Aluminiy oksid (Al2O3), Aluminiy giroksid (Al(OH)3) umimiyligi ikkalasiyam asos sinfiga kiradi 4Al + 3O2 → 2Al2O3 hosilbo’ladi.Aluminiy havoda tez oksidlanadi va yupqa, mustahkam pqarda hosil bo’ladi Aluminiy oksid asosan tog’ konlarida bo’ladi. 2Al +6H2O→ 2Al(OH)3 + 3H2↑ Agar oksid pardasi oli tashlansa, aluminiy suv bilan oson reaksiyaga kirishadi va vadorod ajralib chiqadi.
11-Bilet
1 Oltingugurtni kislorodli birikmalariga ( SO2, Oltingugurt (IV)-oksid SO3 oltingugurt (VI)-oksid) kiradi. Oltingugurt (IV)-oksid SO2 . Tabiatda vulqon gazlarida va tabiiy ko'mirning yonishidan hosil bo'lgan gazlar tarkibida uchraydi. SO2 qutbli kovalent bog'li gaz bo'lib, laboratoriyada sulfit kislota tuzlariga xlorid yoki sulfat kislota ta'sir ettirib olinadi: Na2SO3 + H2SO4 = Na2SO4 + H2O + SO2 ↑. Mis qirindilariga konsentrlangan sulfat kislota ta'sir ettirilganda ham oltingugurt (IV)-oksid hosil bo'ladi Sanoatda oltingugurt (IV)-oksid metall sulfidlarini havoda kuydirib olinadi: 4Fe2 + H2O → 2Fe2O3 + 8SO2 ↑; 2ZnS + 3O2 → 2ZnO + 2SO2 ↑. Oltingugurt (IV)-oksid organik bo'yoqlarni rangsizlantiradi, mikroorganizmlarni o'ldiradi, quruq turshak tayyorlashda, ba'zi rezavor mevalarni yetiltirishda qo'llanadi. Suyuq SO2 neftni tozalashda ishlatiladi. Oltingugurt (VI)-oksid SO3 . SO3 - oltingugurtning yuqori oksidi bo'lib, 45°C da qaynaydigan, 17°C da oq kristall massaga aylanadigan rangsiz suyuqlik. Kislotali oksidlarga xos xususiyatlarni namoyon qiladi. Suv bilan oson reaksiyaga kirishib, sulfat kislota hosil qiladi: SO3 + H2O = H2SO4 + Q. SO3 ning o'zi ham konsentrlangan sulfat kislotada yaxshi eriydi. Bunda oleum hosil bo'ladi: H2SO4 = nSO3 → oleum.
H2SO4 + nSO3 → H2SO4 + nSO4. Sanoatda SO2 ni katalizator ishtirokida oksidlab SO3 olinadi. Oltingugurt (VI)-
oksid asosan sulfat kislota ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
2 Xossalari uglerodni 3 xil allotropic shakli bor olmos grafit va ko’mir hidsiz, tamsiz, qiyin suyuqlanadigan va odatdagi erituvchilarda erimaydigan modda. Suyuqlanish harorati 3550°C(olmos), qaynash harorati 4830°C(sublimatlanadi) zichligi 3513 kg/m3(olmos), 2260kg/m3(grafit) izotop soni 8 (9→16) Odatdagi haroratda uglerod ancha faol emas. Qizdirilganda ko’plab moddalar: kislarod, oltingugurt, azot, metallar bilan tasirlashadi: uglerod ftor bilan bevosita tasirlashadi (boshqa galagenlar bilan tasirlahmaydi) 2F2+C=CF4(uglerod (IV)-ftorid) kislorod bilan reaksiyaga kirishib ikki xil oksid hosil qiladi; C+O=CO2+412 kJ;
CO2+C=2CO-160kJ 900-1000°C haroratda oltingugurt bilan birikadi: C+2S=CS2
3 Zn + 2HCl → ZnCl2 + H2, Al + 6HC l→ 2ALCL3 + 3H2, CaO + 2HCL → CaCl2 + H2O,
Fe2O3 + 6HCl → 2FeCL + 3H2O, NaOH + HCl → NaCl +H2O, 2AL(OH)3 + 6HCl → 2AlCl3 + 6H2O
Zn, Al, CaO, Fe2O3, NaOH, Al(OH)3.
12-Bilet
1 Karbanat kislato H2CO3 – beqaror modda bo’lib, faqat suvli eritmalardagina mavjud bo’la oladi.
H2O + CO2 = H2CO3. H2CO3 - kuchsiz, ikki negizli kislota. Suvli eritmasi ikki bosqichda dissatsiyalanadi. H2CO3=HCO3- + H+ , HCO3- = H+ + CO-23. Korbanat kislata faqat ishqoriy va isgqoriy yer metallari oksidlari va gidroksidlari bilan tasirlashadi. Uning o’rta tuzlari korbanatlar : K2CO3 kaliy karbanat, CaCO3– kalsiy korbanat, gidrokorbanatlar : KHCO3 – kaliy gidrokarbanat, Ca(HCO3)2 – kalsiy gidrokarbanat. Kislota mo’l bo’lganda nordon tuz hosil bo’ladi. H2CO3 + NaOH → NaHCO3 + H2O. Ishqoriy metallar va ammoniy karbonatlar, barcha gidrokorbanatlar suvda erib gidrolizga uchriydi: boshqa karbanatlar suvda erimaydi. Kuchli kislatalar karbanatlar, gidrokarbanatlarga tasir etganda karbanat angidrid ajralib chiqadi:
Na2CO3 + 2HCl + → 2NaCl + CO2↑ + H2O Ca(HCO3)2 + 2HCl → CaCl2 + 2CO2↑ + 2H2O.
2 Molekular formulasi - HNO3. nitrat kislotada azot IV valentli, oksidlanish darajasi esa +5. Olinishi. XX asr boshlariga qadar nitrat kislota konsentrlangan sulfat kislotani chili selitrasiga (NaNO3) ta'sir ettirib olingan. Hozirda bu usuldan laboratoriyada nitrat kislota olish uchun foydalaniladi: NaNO3 + H2SO4 = NaHSO4 + HNO3 Azot (II)-oksidni oksidlab azot (IV)-oksid olish. 2NO+O2=2NO2 Azot (IV)-oksidni kislorod ishtirokida suvga yuttirish. 4NO2+2H2O+O2=4HNO3 Fizik xossalari. Toza nitrat kislota rangsiz, o'tkir hidli suyuqlik, zichligi 1,5 g/sm3. -41°C da kristallanadi. Suvda yaxshi eriydi. Kimyoviy xossalari. Nitrat kislota bir negizli kuchli kislotadir. Suyultirilgan eritmalarda to'liq dissotsiatsiyalangan bo'ladi: HNO3 ↔ H+ + NO3-. Nitrat kislota beqaror. Yorug'lik va issiqlik ta'sirida parchalanib turadi. 4HNO3=4NO+O2+2H2O .
3 2NH4Cl + Ca(OH)2 → 2NH3 + CaCl2 +H2O Mr(Ca(OH)2)=74
6g ----------- X X
74------------44.8 Javob: gaz NH3 hajmi 3.63
13-Bilet
1 Eritmalari yoki suyuqlanmalari elektr tokini o'tkazadigan moddalar elektrolitlar deyiladi. Elektrolitlarga suvda eriydigan kislotalar, ishqorlar va tuzlar kiradi. Eritmalari yoki suyuqlanmalari elektr tokini o'tkazmaydigan moddalar elektrolitmaslar (noelektrolitlar) deyiladi. Elektrolitlar (tuzlar, kislotalar hamda ishqorlar) - suvda eritilganda yoki suyuqlantirilganda ionlarga ajraladi: KCl↔K+ + Cl-- yoki NaOH ↔ Na+ + OH-- Ionlar musbat zaryadlangan (kationlar) yoki manfiy zaryadlangan (anionlar) zarralardir. Elektrolit suv yoki boshqa qutbli erituvchi tasirida eriganda hamda yuqori harorat tasirida suyuqlanganda uning ionlarga qjrlish hodisasi elektrolitik dissotsiyalanish deb ataladi.
2 Kremniyni kimyoviy belgisi (Si) nisbiy atom massasi 28.086, oksidlanish darajasi yuqorisi +4 quyisi -4, kremniyni birikmalari SiO2, kaolin (Al2O3∙SiO2∙H2O), SiC, SiS2, Mg2Si, SiBr4 va boshqalar. kremniyni massa ulushi 27.6 % asosan birikmalar holida uchriydi tog’ jinslarida qumda va boshqa. Xossasi Kremniy tashqi ko’rinishidan metallarga o’xshab ketadi. Kristall kremniy kulrang – po’lat rangli, metal yaltiroqligiga ega modda Suyuqlanish harorati 1420°C, qaynash harorati 2355°C; zichligi 2329 kg/m3; izotop soni 11(24→34): Uglerodga qaraganda kremniyniyda metallmaslik xossasalari kuchsizroq nomayon bo’ladi, chunki uning atom radiusi kattaroq va elektronlar yadrodan uzoqroqda joylashgan. Kuchli qizdirilganda kremniy havoda yonib ketadi va kremniy (IV)-oksidi hodil bo’ladi. Si + O2 = SiO2.
3 2Me + H2O → 2MeOH + H2
3.42------------448 x 171/2=85.5
x -------------- 22400 Javob: (Rb) Rubidiy.
14-Bilet
1 "Gidroliz" so'zi yunoncha "gidro" – suv, "lizis" – parchalayman degan ma'noni anglatadi. Aluminiy nitrat kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo'lgan tuz. Bunday tuzlar gidrolizlanadi. Aluminiy nitrat tuzining gidrolizlanganini indikatorlar rangini o'zgartirganligidan bilish mumkin: Al(NO3)3 + H2O;
Al3+ + 3NO3- + H2O(H+ + OH-- ) ↔ AlOH2+ + 3NO3-- + H+.Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo'lgan tuzlarning suvdagi eritmasining muhiti kislotali bo'ladi. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo'lgan tuzlar suvda eritilganda, eritma muhiti ishqoriy bo'ladi. Tuzlar bilan suv orasida sodir bo'ladigan reaksiyalar gidroliz reaksiyalaridir. Tuzning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo'lgan ionlarni suv bilan o'zaro ta'sirlashuvidan kuchsiz elektrolitning hosil bo'lishi gidroliz deb ataladi.
2 Ko’p atomli spirtlar dastlabki vakillari etilenglikol(ikki atomli) va glitserin (uch atomli) . etilenglikol va glitserin – rangsiz, siropsimon suyuqlik, shirin tamga ega, suvda yaxshi eriydi. Etilenglikol zaharli, glitserin gigroskopik, zararli emas organizm tomonidan yengil o’zlashtiriladi:
CH2 – OH CH2 – OH
CH2 – OH CH2 – OH propontriol(glitserin)
etindiol(etilenglikol) CH2 – OH
Gidroksiguruh tutganligi uchun ko’p atomli spirtlarning xossalari bir atomli spirtlarnikiga o’xsash bo’ladi:

Nitroglitserin – og’ir moysimon suyuqlik, yengil silkinish tasirida qizdirilganda portlaydi. Tibbiyotda va dimanit tayyorlashda ishlatiladi. Glitserinning karbo kislatalar bilan tasirlashuvidan murakkab efirlar hosil bo’ladi. . Ishlatilishi Sanoatda glitserinni yo’glardan neft krekingi gazlaridan sintetik usulda olinadi. Glitserin va etilenglikolning suvli va spirit eritmalari quyi haroratlarda muzlamaydigan eritmalar – antifrizlar sifatida ishlatilib ulardan qish mavsumida avto- va aviamotorlar radiotorlarida suv o’rniga foydalinadi. Etilenglikol lavsan sintetik tolasi olishda glitserin esa sintetik smala va portlovchi moddalar (nitroglitserin olishda ishlatiladi.
3

t/r Tuzlarning nomi Tuz formulasi
1 Natriy digidrofosfot NaH2PO4
2 Ammoniy gidrosulfat (NH4)2HPO4
3 Temir (III)-sulfat Fe2(SO4)3
4 Kalsiy gidrokarbanat Ca(HCO3)2
5 Natriy silikat Na2SiO3

15-Bilet
Molekular formulasi H2SO4. Uning elektron va tuzilish formulalari quyidagicha
Olinishi. Sulfat kislotani olish uchun quyidagi sxema asosida boradigan kimyo- viy reaksiyalarni amalga oshirish kerak: FeS2 →SO2→SO3→H2SO4 Fizik xossalari. Sulfat kislota rangsiz, hidsiz, og'ir moysimon suyuqlik. 96% li konsentrlangan sulfat kislotaning zichligi 1,84 g/sm3 ga teng. U suvda eritilganda juda ko'p issiqlik ajralib chiqadi. Shuning uchun sulfat kislotani suvda eritishda juda ehtiyot bo'lish kerak. Sulfat kislotani suvga aralashtirib turgan holda quyish kerak. Aksincha, suvni sulfat kislotaga quyish mumkin emas! Kimyoviy xossalari. Suyultirilgan sulfat kislota bilan konsentrlangan sulfat kislotaning kimyoviy xossalarida farq bor. Suyultirilgan sulfat kislota kislotalar uchun xos bo'lgan barcha xossalarni o'zida namoyon qiladi. 1. Metallarning faollik qatoridagi vodoroddan oldin turgan metallar bilan reaksiyaga kirishib tuz va vodorod hosil qiladi: Asosli va amfoter oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi: Asoslar bilan reaksiyaga kirishib, tuz va suv hosil qiladi: Ishlatilishi Bo’yoq ishlab chiqarishda, Meneral o’g’itlar olishda, Akkumulatorda, sulfatlar olishda, kislatalar olishda, neft tozalashda, Tibbiyotda portlavchi modda olishda.
2 Kremniyni eng muhim birikmalari. Kremniy (IV)-oksid SiO2 qattiq, qiyin suyuqlanuvchan, atom kristall panjarali, suvda erimayidgan modda. Tabiatda kavars mineral holida uchraydi SiO2 +2NaOH=H2O+Na2SiO3 SiO2 + Na2CO3=CO2+Na2SiO3, SiO2 + 4HF = 2H2O + SiF4 ↑. Silikatlar tabiiy birikmalar – alumosilikatlar, masalan dala shpati (K2O∙Al2O3∙6SiO2), kaolin (Al2O3∙SiO2∙H2O). Angrenda ko’mir bilan bir qatorda kaolin ham ishlab chiqariladi. Kaolin silikat sanoti uchun muhim xomashyodir. Silikat sanoati Keramika (spool buyumlar) shisha ishlab chiqarish va Sement ishlab chiqarishga bo’linadi. Shisha oddiy oyna kremniy (IV)-oksid (kavars qum) va kalsiy karbanatni (ohaktosh, marmar) natriy karbanat (soda) bilan suyuqlantirib olinadi. CaCO3+SiO2=CaSiO3+CO2, Na2CO3+Sio2=Na2SiO3+CO2. Sement ishlab chiqarish: ohaktosh va giltuproq maydalandi va aylanuvchi pechga yuboriladi pech harorati 450°C gacha suv va karbanat angidrid chiqib ketadi va klinker olinadi. Klinkerni kukunga aylirib sement tayyorlanadi. Keramika Gildan tayyorlanadigan butumlar keramika deyiladi. Sopol (keramika buyumlar tayyorlash uchun xomashyo gil tuproq kaolin qum bo’r dolomitlar hisoblanadi. Maqsadga muvosfiq xomashyo tayyorlash → loy spool massasi tayyorlash →qoliplarga quyish malum shakl berish → quritish → kuydirish va spool tayyor bo’ladi.
3

№ Tasir etuvchi modda Metallar bilan tasirlashish reaksiya tenglamasi
Na Ca Zn Cu Ag
1 O2 Na2O CaO ZnO CuO AgO
2 H2O NaOH Ca(OH)2 Zn(OH)2 Cu(OH)2 AgOH
3 Pb(NO3)2 (p-p) NaNO3 Ca(NO3)2 Zn(NO3)2 Cu(NO3)2 AgNO3
4 HCl NaCl CaCl2 ZnCl2 CuCl2 AgCl
5 H2SO4 NaSO4 CaSO4 ZnSO4 CuSO4 AgSO4
16-Bilet
1 Kimyoviy belgisi (Al) tartib raqami 13, nisbiy atom massasi 26.9815 ga teng, p-elementlar oilasiga mansub. atom tuzilshi: Al 13 +13 -13 1s2 2s2 2p6 3s2 3p1 3d0. oksidlanish darajasi +3. Tabiatda tarqalishi: Yer qobig’ining massa ulushi 7.45% ni tashkil qiladi. Birikmalar holida uchridi. Alumosilikatlar – anion sifatida tarkibiga aluminiy va kremniy, kationlar sifatida tarkibiga va ishqoriy-yer matallar kiradigan tuzlar. Olinishi; Aluminiy elektrotermik usulda olinadi. Kriolit (Na3AlF6) erigan aluminiy oksid elektrolit bo’ladi. Suyuqlanmadan 5-8 volt kuchlanishdagi, 80000 ampergacha tok kuchiga ega bo’lgan doimiy tok o’tkaziladi. Bunda kotodda aluminiy, anodda kislorod ajraladi,kislorod ugleroddan tayyorlangan anod bilan tasirlashadi: Al+3 + 3e → Al0 2O-2 – 4e → O20; O2 + C → CO2. 1 tonna aluminiy olish uchun 20000 kVt/soat energiya sarf qilinadi. Xossasi: kumushsimon oq rangli, qattiq metall. Aluminiy yaxshi bolg’alaniladi, sim tortish oson, issiqlik va elektr tokini yaxshi o’tkazadi.Suyuqlanish harorati 660,5°C, zichligi 2698 kg/m3 izotopi 11(22-31): Aluminotermiya – metal oksidlarini aluminiy bilan qaytarib, metal olish usuli. Islatilishi: dyuraluminiy (95% Al, 4% Cu, 0.5 %Mg,0.5% Mn) polat kabi mustahkam lekinundan 3 barabar yengil. Aluminiy qotishmalari raketa, aviatsiyada, kemasozlikda, temiryo’l transportida, qurilishda, asbobsozlikda ishlatiladi.
2 Aramatik uglevodorodlar molekulasida benzol yadrosi korbotsiklik uglevodorodlardir. Aramatik uglevodorodlar halqali tuzulishga ega. Aramatik uglevodorodlarning ayrim vakillari xushbo’y hidga ega. Aramatik uglevodorodlarning dastlabki azosi benzol C6H6. Elektron tuzulishi Aramatik uglevodorodlarning eng oddiy vakili benzol C6H6 hisoblanadi. Emprik formulasiga ko’ra o’ta to’yinmagan birikma. 1865 –yili nemis olimi A. Kekule benzol olti azoli halqali tuzilishini taklif qildi. Benzol rangsiz, uchuvchan yonuvchan o’ziga xos hidga ega suyuqlik. Suvda erimaydi. Bug’lari havo bilan portlovchi aralashma hosil qiladi. Suyuq benzol va uning bug’lari zaharli. Ko’p aramatik uglevodorodlar odatdagi sharoitda suvda erimaydigan rangsiz suyuqliklardir. Benzol va boshqa aramatik uglevodorodlar to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlardan farq qiladi. Ular uchun to’yingan uglevodorodlardagiga nisbatan oson boruvchi o’rin olish reaksiyaga xos. Olinishi: Benzol va uning gomologlari ko’mirni kokslash mahsuloti bo’lgan toshko’mir smolasidan olinadi. Hozirgi vaqtda arenlarni neftdan ham ajratib olinadi. Ishlatilishi;Benzol va uning gomogoglari nitrobenzol, xlorbenzol, yuqori birikmalar, bo’yoqlar, dori-darmonlar, qishloq xo’jaligi zararkunandalarga qarshi vositalar olinadi.
3 Fe → FeCl3 → Fe(OH)3 → Fe2O3 → Fe → FeCl2 1) 2Fe +6HCl→2FeCl+3H2↑. 2) FeCl3+Al(OH)3 →Fe(OH)3+
+AlCl3. 3) 2Fe(OH)3 + CO → Fe2O3 + 2CO2 + 3H2↑. 4) 2Fe2O3 → 4Fe + 3O2. 5) 2Fe + 4HCl→ 2FeCl2 + 2H2↑.
17-Bilet
1 Kimyoviy belgisi (Cl). Atom tuzilishi (Cl) 2e, 8e, 7e, 1s2 2s2 2p6 3s2 3p5. Xlor tabiatda faqat birikmalar holida uchraydi. Galit (osh tuzi) – NaCl, Silvinit – KCl∙NaCl, Silvin – KCl, Bishofit – MgCl2, Kainit – KCl∙MgSO4∙ 3H2O. Olinishi Sanoatda xlor olish elektroliz usulidan foydalaniladi. Labarotoriya sharoitida xlor uchun MnO2, HCl ga tasir ettirib olinadi. Xossalari Xlor sarg’osh yashil rangli o’tkir hidli, bo’g’uvchi, zaharli gaz. U havodan 2.5 marta og’ir. eng muhim birikmasi vodorod xlorid va xlorid kislata. vodorod xlorid xlorid kislata olishda ishlatiladi. Xlorid kislataning tuzlari xloridlar deyiladi Xloridlar xalq xo’jaligidan muhim ahamiyatga ega bo’lgan moddalardir.
2 Oqsillarni ahamiyati. Oqsillar tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismi bo’lib ular barcha o’simlik va hayvon hujayralarning protoplazmalari va yadrolari tarkibiga kiradi. Hayot oqsillarining yashash usulidir. Oziqda oqsil yetishmovchiligi yoki bo’lnasligi og’ir kasalliklarga olib keladi. Hayvonlar organizmiga oqsillar o’simli va boshqa hayvon oziqlari orqali bilan birga kirib kiradi. Oshqozon va ichak firmentlari tasirida oqsillarining gidrolizi ro’y beradi. Bunda hosil bo’lgan aminokislatalar ichak devorlari orqali qonga so’riladi qon esa ularni to’qima va hujayralarga yetkazadi. Oqsillar tirik materiyaning muhim funksiyalari va xarakterli tomonlarni boshqaradi – ong, irsiyat, o’sish, harakat, sezgi organlari faoliyati, kasalliklar tabiati, immunitet hodisasi va h.k.
3AgNO3+HBr=AgBr och sariq chökma.  AgNO3 + NaF = AgF suvda eriydi .
 AgNO3 + KOH = Ag2O jigar rang chökma  + H2O + KNO3.  AgNO3 + AlCl3 = AgCl oq pag'a cho’kma.
18-Bilet
1 Korroziya – metallarning atrof-muhit bilan tasirlashishi natijasida yemirilsh jarayoni. Kimyoviy korroziya – elektr to’kini o’tkazmaydigan muhit bilan tasirlashish natijasida metalning yemirilishi. Elektrokimyoviy korroziya -- boshqa metal yoki elektrolit, suv bilan bevosita tasirlashish natijasida metalnining yemirilishi. Kimyoviy korroziyaga natriy kalsiyning havoda oksidlanishi, vodorod sulfidi, gologenli, oltingugurt (IV)-oksid va boshqa gazli muhitda. Korroziyadan himoya qilish uchun quyidagi amalda keng qo’llaniladi. Himoya qoplama hosil qilish. Korroziya muhitning faoligini kamaytirish (ingibirlash),Metallning xossalarini o’zgartirish Elektrokimyoviy himoyalsh, Kimyoviy barqaror materiallardan foydalanish.
2 Spirtlar tarkibida bir yoki bir necha vodorodni –OH gidroksi funksional guruhiga almashtirilgan uglevodorod hosilasidir. Spirtlar vodorod bog’I mavjud. Spirtlar umumiy formulasi – ROH bo’lib, bu yerda R-ucglevodorod radikalini bildiradi, radikal to’yingan va to’yinmaganligiga qarab, spirtlar ham to’yingan va to’yinmagan spirtlar bo’ladi. Nomanishi.Spirtlar nomlanishda trival nomlanish bilan birgalikda(metal, propil spirtlari, glitserin). Bunda mos uglevodorod nomiga –ol qo’shimchasi qo’shiladi va –OH guruh josylashgan uglerod atomi raqami ko’rsatiladi, raqamlash gidroksiguruh yqain turganturgan tomondan boshladi.
CH3OH-metanol CH3CH2CH2CH2OH-butanol- 1(buton-1-ol), CH3CH2OH-etonol, CH3CH(CH3)C(OH)(CH3)CH3-2,3-dimetilbutanol-2, ishlatilishi: BIr atomli spirtlar o’zi metal spirit, Etil spirit boshqa spirtlar etil spirit sintetik kauchik, plastmassalar olishda, atir, odekolon, dori darmonlar, loklar sihlab chiqarishda erituvchi sifatida, dietil efiri, bo’yovchi modda, sirka kislata, tutunsiz porox va boshqa olishda ishlatiladi.
3  MS + 1,5O2 = MO + SO2
 22 g      0,25 mol
  x g          1 mol
x= 88 - 32 = 56  Fe
19-Bilet
1 Tartib raqami7, Element nomi Azot, Belgisi N, Nisbiy atom, massasi 14,Energetikqavatlar soni 2,Tashqi qavatdagi elektron soni 5,Elektronlarning energetik qavat va qavatchalarda joylashuvi 1s2 2s2 2p3
Oksidlanish darajasi -3,0,1,2,3,4,5. Erkin holda havoning asosiy qismini tashkil etadi. Havoda hajm jihatdan 78%, og'irlik jihatdan 75,5% azot bo'ladi. Birikmalar holida esa NaNO3 ko'rinishda Chilida uchraydi. Shuning uchun ham NaNO3 ni Chili selitrasi deyiladi. Azot tuproqda ham turli nitratlar holida uchraydi. Olinishi: Laboratoriya sharoitida toza azot qizdirilgan mis (II)-oksidi ustidan ammiak gazini o'tkazib olinadi:
3CuO+2NH3=3Cu+3H2O+N2. Azot rangsiz, hidsiz, mazasiz gaz bo'lib, suvda juda oz eriydi. 1 hajm suvda 0,0154 hajm azot eriydi. Azotning suyuqlanish harorati -- 210°C , qaynash harorati -- 196°C. Kimyoviy xossalari. Azot molekulasida atomlar o'zaro umumiy uch juft elektron hisobiga kovalent qutbsiz bog'langan. Shuning uchun azot kimyoviy jihatdan inert (nofaol) moddadir.
2 Aldegidlar deb, molekulalarida uglevodorod radikali bilan karbonil funksional guruhi tutgan birikmalarga aytiladi (metanalda vodorod bilan birikadi). Aldegidlarning umumiy formulasi R-CHO. nomlanishi. Aldegidlarning trivial nomlari tegishli karbon kislotaning lotincha nomiga aldegid so‘zi qo‘shilishi bilan yasaladi. aldegid nomi tegishli uglevodorod nomiga al- suffiksi qo‘shib hosil qilinadi (metanal, 2-metilpropanal). Elektron tuzilishi. Aldegid molekulasida ova я-bog Mar mavjud. Karbonil guruhdagi uglerod atomi sp-gibridlangan holda bo‘ladi (karbonil guruhning barcha atomlari bir tekislikda yotadi va ular orasidagi valent burchak 120° ni tashkil etadi). Ishlatilishi. Formaldegid poliformaldegid, fenolformaldegid va boshqa smolalar olishda keng ishlatiladi. Bo‘yoqlar, farmatsevtik preparatlar, sintetik kauchuk, portlovchi va boshqa ko‘plab organik moddalar ishlab chiqarishda boshlang‘ich modda sifatida va tibbiyotda kuchli antiseptik vosita o‘rnida ishlatiladi.Sirka aldegid sirka kislota, plastmassa, fenoplastlar, dorivor vositalar ishlab chiqarishda muhim modda hisoblanadi.
3 0.49%=
x=104.37+0.49x
x-0.49%=104.37
0.51x=104.37
x=204.65
20-Bilet
1 Silikat sanoati Keramika (spool buyumlar) shisha ishlab chiqarish va Sement ishlab chiqarishga bo’linadi. Shisha oddiy oyna kremniy (IV)-oksid (kavars qum) va kalsiy karbanatni (ohaktosh, marmar) natriy karbanat (soda) bilan suyuqlantirib olinadi. CaCO3+SiO2=CaSiO3+CO2, Na2CO3+Sio2=Na2SiO3+CO2. Sement ishlab chiqarish: ohaktosh va giltuproq maydalandi va aylanuvchi pechga yuboriladi pech harorati 450°C gacha suv va karbanat angidrid chiqib ketadi va klinker olinadi. Klinkerni kukunga aylirib sement tayyorlanadi. Keramika Gildan tayyorlanadigan butumlar keramika deyiladi. Sopol (keramika buyumlar tayyorlash uchun xomashyo gil tuproq kaolin qum bo’r dolomitlar hisoblanadi. Maqsadga muvosfiq xomashyo tayyorlash → loy spool massasi tayyorlash →qoliplarga quyish malum shakl berish → quritish → kuydirish va spool tayyor bo’ladi. Beton va temir-beton. Sement bog‘lovchisini qum, mayda shag‘al, yiiik shag‘al, toshlar bilan aralashtirib beton hosil qilinadi. Beton ichiga temir sim, armatura va trubalardan karkas tuzilmasi qo‘yib temir-beton olinadi. Beton va temir-beton xalq xo‘jaligining ko‘p tarmoqlarida keng miqyosda ishlatiladi.
2 Aminokislotalar - uglevodorod radikalida aminoguruh (-NH,) va karboksil (-COOH) guruh tutgan organik kislotalardir. Aminokislotalarning umumiy formulasi NH,-R-COOH. Tuzilishi. Aminokislotalar molekulalarida bir vaqtning o‘zida qarama-qarshi kimyoviy xossaga ega bo‘Igan ikkita funksional guruh tutadi. Aminoguruh asos xossaga ega bo‘Isa, karboksiguruh kislotali xossaga ega. Bu ikki guruh molekulada ichki tuz (bipolyar ion) hosil qiladi:NH,-R-COOH = NH3-RCOO Eng muhim aminokislotalar a-aminokislotalar bo‘lib, ulardan oqsil molekulalari tuzilgan. Glitsin nh2ch2cooh, Alanin CH3CH(NH2)C00H, Leysin CH3CH(CH3)CH2CH(NH2)C00H, Izoleysin CH3CH2CH(CH3)CH(NH2)C00H, Lizin, Glutamin ,Fenilalanin, Serin ,Sistein va boshqalar. Izomeriyasi. Aminokislotalar uchun strukturaviy va stereoizomeriya xos. Aminokislotalarning strukturaviy izomeriyasi uglevodorod radikali (zanjir izomeriyasi) va karboksil guruhga nisbatan aminoguruh joylashuvi hisobiga ro‘y bersa, stereoizomeriya to‘rtta turli atomlar guruhi bilan bog‘langan uglerod atomining asimmetriyasi bilan bog‘liq. Stereoizomerlar optik faollikni namoyon qiladi va optik izomerlar deb ataladi.
3   ZnO + 2HCl
0,1397<             > 0,27945
             Zn + 2HCl
81x + 65y = 10,1
x + y = 01397/ 81
y = 0,076 ∙ 65 = 4,94 Zn
10,1- 4,94 = 5,16 ZnO
21-Bilet
1 Elektrolitlarning eritmalarida sodir bo'ladigan kimyoviy reaksiyalar elektrolit moddaning dissotsiatsiyalanishidan hosil bo'lgan ionlar ishtirokida amalga oshadi. Ion- lar orasida boradigan kimyoviy reaksiyalarning tenglamalarini tuzishda kuchli elektrolit moddani dissotsiatsiyalangan holda, kuchsiz elektrolitlar, suvda erimaydigan cho'kma moddalar, gaz holatga o'tib reaksiya muhitidan chiqib ketadigan moddalarning molekular formulalarini yozamiz. Neytrallash reaksiyalari. Siz eritmaning muhitiga qarab indikatorlar rangining o'zgartirishini bilasiz Lakmus eritmasi qo'shilgan kislota eritmasi (qizil rangli eritma)ga sekin asta ishqor eritmasini qo'shsak eritmaning rangi o'zgarib binafsha rangga o'tadi. Buning sababi eritmani neytral muhitga o'tganligidadir: HCl+KOH=KCl+H2O . H+ + Cl-- + K+ + OH-- =K+ + Cl-- + H2O Tenglamaning qisqa ionli ko'rinishi: H+ +OH-- = H2O. Cho'kma hosil bo'lishi bilan sodir bo'ladigan reaksiyalar.
BaCl2 + Na2SO4 = 2NaCl + ↓BaSO4 Ba2+ + 2Cl-- +2Na+ + SO42-- = 2Na+ + 2Cl-- + ↓BaSO4.
2 Uglerod yer qobig’indagi miqdori 0.023% ni tashkil qiladi. Neft, tabiiy gaz, torf, ko’mir, yonuvchi slanes kabi foydali qazilmalar uglerodning turli xil birikmalaridir. Toshko’mir uglerodga eng boy tabiiy foydali qazilmadir. Ko’mir Angren, Sharg’un va Boysun konlaridan qazib olinadi. O’zbekistonda ko’mirning geolohik zaxirasilari 2 milliard tonnadan ortiq. Xossalari uglerodni 3 xil allotropic shakli bor olmos grafit va ko’mir hidsiz, tamsiz, qiyin suyuqlanadigan va odatdagi erituvchilarda erimaydigan modda. Suyuqlanish harorati 3550°C(olmos), qaynash harorati 4830°C(sublimatlanadi) zichligi 3513 kg/m3(olmos), 2260kg/m3(grafit) izotop soni 8 (9→16) Odatdagi haroratda uglerod ancha faol emas. Qizdirilganda ko’plab moddalar: kislarod, oltingugurt, azot, metallar bilan tasirlashadi: uglerod ftor bilan bevosita tsirlashadi (boshqa galagenlar bilan tasirlahmaydi) 2F2+C=CF4(uglerod (IV)-ftorid) kislorod bilan reaksiyaga kirishib ikki xil oksid hosil qiladi; C+O=CO2+412 kJ;
CO2+C=2CO-160kJ 900-1000°C haroratda oltingugurt bilan birikadi: C+2S=CS2.
3 CaCO3=Ca+CO
50--------------100% X=
4.4--------------X
22-Bilet
1 XLORID KISLOTA Xlorid kislota vodorod xloridning suvdagi eritmasidir. Olinishi. Xlorid kislotani laboratoriya sharoitida olish uchun oddiy reaksiya o'tkaziladi. Reaksiya natijasida ajralib chiqayotgan gaz (HCl) suvga yo'naltiriladi. Natijada gaz suvda erib xlorid kislota hosil qiladi (Sanoatda xlorid kislota olish uchun vodorod gazi xlorda yondirilib, hosil bo'lgan vodorod xlorid suvda eritiladi.Fizik xossalari. Konsentrlangan xlorid kislota rangsiz, o'tkir xidli (vodorod xlorid ajralib chiqayotganligi uchun) suyuqlikdir. Nam havoda tutaydi. Konsentrlangan xlorid kislotaning zichligi taxminan 1,19 g/sm3 ga teng bo'lib, 37% li bo'ladi (Bunday
kislota "tutovchi" kislota ham deyiladi). Ishlatilishi: Xlorid kislotaning tuzlari xloridlar deyiladi.
Xloridlar xalq xo'jaligida muhim ahamiyatga ega bo'lgan moddalardir.
2 Karbon kislotalar deb, molekulasida uglevodorod radikali bilan (chumoli kislotada vodorod) tutashgan bir yoki bir nechta karboksil -COOH guruh tutgan murakkab organik birikmalarga aytiladi.Karboksil guruh karbonil guruh >C=0 va -OH gidroksil guruhlardan iborat.Karbon kislotalarning umumiy formulasi R-COOH bo‘lib, R- uglevodorod radikalini bildiradi (chumoli kislota H-COOH da karboksil guruh vodorod bilan birikkan). Ishlatilishi. Chumoli kislota organik moddalar sintezida kuchli qaytaruvchi; oziq-ovqat sanoatida-dezinfeksiyalovchi va konservalovchi vosita sifatida; to‘qimachilik sanoatida gazlamalarni bo‘yashda; tabiiy kauchukni qayta ishlashda koagullovchi vosita sifatida, tibbiyotda ishlatiladi. Palmitin va stearin kislotalari sham ishlab chiqarishda, ularning natriyli tuzlari xo‘jalik sovuni, kaliyli tuzlari esa tibbiyot uchun suyuq sovun lar ishlab chiqarishda qo‘llanadi.
3 2Ca(OH)2+4CO2=2Ca(HCO3)2 Mr(2Ca(HCO3)2=2(40+(2∙1+12+16∙3)=204
X-------------8.1 X
89.6---------204
23-Bilet
1 Elementlar oksidlanish darajalarining o'zgarishi bilan boradigan reaksiyalar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deb ataladi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida elektron olgan element yoki ion oksidlovchi, elektron bergan elementi ion qaytaruvchi deb ataladi. Oksidlovchi ayni kimyoviy jarayonda elektron olib qaytariladi. Qaytaruvchi ayni kimyoviy jarayonda elektron berib oksidlanadi. Mis (II)-oksidning sulfat kislota bilan o'zaro ta'siri: CuO + H2SO4 = CuSO4 + H2O. . Natriyning xlor bilan reaksiyasi.

. Kimyoviy jarayonlarda metallar doimo elektron beradi. Demak, metallar har doim qaytaruvchi. Metallmaslar (ftordan tashqari) esa kimyoviy jarayonlarda oksidlovchi ham, qaytaruvchi ham bo'lishi mumkin.
2 Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Kraxmal - oq rangli kukun modda, sovuq suvda, spirtda, efirda erimaydi. Qaynoq suvda bo‘kadi va kolloid eritma- kleyster hosil qiladi. Kraxmal eng ko‘p tarqalgan o‘simlik uglevodi hisoblanadi; u barglarda fotosintez jarayoni natijasida hosil bo‘ladi va ildizlarda, ildiz tugunaklarida, urug‘ va don larda to‘planadi: kartoshka tugunaklarida 20% atrofida;bug‘doy va makkajo‘xori donlarida 70% atrofida;guruchda 80% atrofida.Fotosintez jarayoni quyidagi umumiy tenglama bilan ifodalanishi mumkin
6nCO2, + 5nH2O +hv +xlorofill -»■ (C H O) + 6nO2, Tuzilishi. Kraxmal tabiiy polimer bo‘lib, uning tarkibi (C6H1Q05)n umumiy formula bilan ifodalanadi. Olinishi va ishlatilishi. Kraxmal, asosan, kartoshka, guruch va makkajo‘xoridan olinadi. Kraxmal antibiotiklar, vitaminlar, kolbasalar, qandolat mahsulotlari ishlab chiqarishda, tibbiyotda, gazlamalarni ohorlash va ularga ishlov berishda qo‘llanadi. Kraxmalning ko‘p miqdori etanol, glukoza, dekstrin va boshqa moddalar olish uchun qayta ishlanadi.
3 Cl2+H2=2HCl Mr(2HCl)=2(1+35.5)=73
X--------------- 0.25 X=mol
22.4-----------73
24-Bilet
1 Marganes atomining tuzilishi quyidagicha: Mn (+25) 2, 8, 13, 2. Elektron formulasi esa quyidagicha: 1s2 · 2s2 · 2p6 · 3s2 · 3p6 · 3d5 · 4s2. Na 11 +11 -11 1s2 2s2 2p6 3s1 3p0 3d0.
P 15+15-15 1s2 2s2 2p6 3s2 3p3 3d0. Cl 17 +17 -17 1s2 2s2 2p6 3s2 3p5 3d0 . N = 2n2 . Pauli prinsipiga binoan har qanday atomda barcha kvant soni bir xil bo'lgan ikkita elektron bo'lishi mumkin emas.
2 Qadimda odamlar oddiy suvdan foydalanishgan keyinchalik kul, undan keyin esa ishqor yog’- mylardan foydilinila boshlanishdi yog’- moylar tejash maqsadida sovun va boshqa kir yuvish vositalari foydalanmoqda. Sovun olish uchun zarur bo‘Igan karbon kislotalar parafinni oksidlash orqali olinmoqda. Yuqori spirtlarning sulfat kislota bilan murakkab efirlarining umumiy formulasi R-CH2-0-S02-0Na bo‘Igan tuzlari asosida alkilsulfatli yangi yuvish vositalari olinib, amalda ishlatilmoqda. Ularning kalsiyli va magniyli tuzlari ham suvda yaxshi erish xususiyatiga egaligi. Yuvish vositalaridan foydalanish jarayonida ularning parchalanmasligi suv va atrof-muhitning ifloslanishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun tabiatdagi mikroorganizmlar hayotiy faoliyati natijasida parchalanib ketadigan yuvish vositalari yaratish hozirgi kun kimyosi oldida turgan eng dolzarb masalalardan hisoblanadi.
3 2H2O+CaCl2=Ca(OH)2+2HCl ==0.15 yoki 15%
Mr(CaCl2)=40+35.5∙2=111 % %
25-Bilet
1 molekular formulasi H2O nisbiy atom massasi 18ga teng xossalari: toza suv rangsiz, hidsiz, tiniq suyuqlik, suvning issiqlik sig’imi 4.18kj/kg∙K. Suv 0°C da muzlaydi(shu haroratda muz eriy boshlaydi) 100°C da qynay boshlaydi va bug’ holatiga o’tadi. Suv uch xil agregatik uchraydi qattiqi (muz), suyuqi (suv), gaz (bug’). Suv molekulalari qizdirishga juda chidamli lekin 1000°C dan yuqori haroratda suv bug’lari vodorod va kislorodga parchalana boshlaydi. 2H2O=2H2+O2. Faol maetallar suv bilan tasirlshib uning tarkibidagi vodorod ajrarilib chiqadi. Natijada hosil bo’lgan moddlar asoslar deyiladi.NaOH-natriy gidroksid, KOH- kaliy gidroksid, Ca(OH)2- kalsiy gidroksidlar asoslaridir. 2Na + 2H2O = 2NaOH +H↑. Bazi tuzlar bilan suv bilan kristallogidlarlar deb ataluvchi birikmalar hosil bo’ladi. CuSO4 + 5H2O = CuSO4∙5H2O.
2 Neftni to‘g‘ridan to‘g‘ri haydashda benzinning chiqish unumi 5-14 % ni tashkil etadi. Neftning boshqa fraksiyalari hisobiga benzin unumini oshirish maqsadida uni krekingga uchratiladi: C16H34 - C8H18 + C8H16; C8H18 - C4H10 + ОД.Neft krekingi benzinning chiqish unumini 65-70 % gacha orttirishga imkon beradi. К reking paytida ajraladigan gazlar ham katta ahamiyatga ega. Ular kimyo sanoati uchun xomashyo bo‘ladigan to'yinmagan uglevodorodlar tutadi.Har bir neft qazib olinadigan joylarda erigan yoki erkin holda tabiiy, yo- ‘Idosh gazlar uchrab tiiradi. Ularda metan kamroq, asosan, etan, propan, butan va boshqa uglevodorodlar bo‘ladi. Tabiiy gazlar. Tabiiy gaz tarkibi ham qazib olinadigan joyiga bog‘liq ravishda o‘zgarib turadi: uning asosiy qismini metan, qolganini etan, propan, butan, pentan kabi gazsimon uglevodorodlar tashkil qiladi. Tabiiy gazlar yoqilg‘i sifatida va kimyo sanoatida xomashyo sifatida ishlatiladi. Xomashyo sifatida tabiiy gaz tarkibidan quyi haroratli fraksiyalash yoki gazlarni erituvchi lar bilan adsorbsiyalab, so‘ngra fraksiyalarga ajratib haydash orqali olingan metan, propan, butan va boshqa uglevodorodlar ham ishlatiladi.
3 2NaCl + 2H2O = 2NaOH + 2HCl
4∙1000=4000
4000 ------- 100% X=
X----------20%
4000 – 800 = 3200 H2O
26-Bilet
1 Kimyoviy elementlar va ulardan hosil bo‘luvchi oddiy hamda murakkab moddalarning xossalari shu elementlar atomlarining yadro zaryadlari bilan davriy bog‘lanishda bo‘ladi.” Davriy qonun - tabiat qonuni va и tabiatda mavjud bo‘lgan bog4iqliklarni aks ettiradi. davriy sistemaning dastlabki qonuni quyidagicha etilgan D.I.Mendeleyev tomonidan davriy qonunning dastlabki talqini oddiy moddalarning xossalari hamda elementlar birikmalarining shakl va xossalari ularning atom massalari qiymatiga davriy ravishda bogiliq...”
Davriy sistemaning dastlabki variantida (1-mart 1869-y.) 63 ta element aks etgan bo‘Isa, uning zamonaviy variantida 118 ta element aks ettirilgan.
2 Anilin - aromatik aminlarning vakili sifatida Aminlardan eng katta amaliy ahamiyat kasb etadigani - birlamchi aromatik amin - anilindir (benzolamin, fenilamin) C6H5NH2. Fizik xossalari. Anilin - rangsiz, moysimon, o‘ziga xos hidli, suvda kam eruvchan modda. Kuchli zahar. Oksidlanishi natijasida havoda qorayib qoladi. Kimyoviy xossalari. Asos xossalari. Anilin kuchsiz asos. Olinishi va ishlatilishi. Anilin - kimyo sanoatining muhim mahsulotlaridandir. U anilin bo‘yoqlari, dorilar (sulfanilamidlar), portlovchi moddalar, yuqori molekular birikmalar va boshqalarni olishda xomashyo sifatida ishlatiladi.Anilinning olinishi nitrobenzolni qaytarishga asoslangan (rus olimi N.N.Zinin, 1842):Bu reaksiya umumiy holda quyidagi ko‘rinishga ega: CflNO, + 6H ^ CFLNH, + 2H,0
3

Eritmalar ndikatorlar Reaksiya
lakmus metiloranj fenolftalein tenglamasi
Rux xlorid Binafsha To’q sariq rangsiz
Kaliy xlorid Ko’k sariq Pushti
Natriy sulfat Ko’k Sariq Pushti

27-Bilet
1 Fosforning yonishida kislorod yetarli miqdorda ishtirok etganda P4O10 tarkibli fosfor (V)-oksidi hosil bo'ladi. Fosfor (V)-oksidini soddaroq qilib --- P2O5 ko'rinishida yozamiz: 4P+5O2=2P2O5 Fosfor (V)-oksidi oq rangli, gigroskopik (suvni shimib oluvchi) modda bo'lib, suvda yaxshi eriydi. Ortofosfat kislota -- H3PO4. Ortofosfat kislota rangsiz kristall modda bo'lib, suvda juda yaxshi eriydi. 42,3°C da suyuqlanadi. Fosfat kislota uch negizli kislota bo'lganligi sababli uch bosqichda dissotsiatsiyalanadi. HPO3 + H2O = H3PO4.
2 Mis kimyoviy belgisi Cu nisbiy atom massasi 63.5. Yer qobig’ida og’irlik jihatdan 0.01 % gat eng. erkin hoda ham birikma holida ham uchriydi. birikmalar mis yaltirog’I Cu2S, mis kolchedani CuFeS2. Mis qizil tusli, cho’ziluvchan metal, issiqlik va elektr tokini yaxshi o’tkazadi. Zichligi 8.9 g/sm3. Oltin kimyovi belgisi Au. bitta izotopi bor 5s7 5p6 5d10 6s1. Sof oltin tabiatda asosan kvarsga yoki kvars qumiga aralashgan mayda donador holida uchrayddi. Xossasi oltin sariq tusli yaltiroq va yumshoq metall. zichligi 19.3 g/m3 suyuqlanish temperaturas 1063°C qaynash temperaturasi 2700°C ishlatilishi zebu ziynatlarda raketada atom energiya sanoatida va boshqa.olinishi 2Au(OH)3=Au3O2+3H2O, AuCl3=AuCl+Cl2, 3AuCl=AuCl2+2Au. Kumush kimyoviy belgisi Ag tabiatda ham birikma vas of holda uchraydi. Minerallar Ag2S-argentid AgCl-kumush xlorid, Xossasi toza kumush juda yumshoq cho’ziluvchan metal zichligi 10.5 g/sm3 suyuqlanish temperaturasi 960.8 °C qaynash temperaturasi 2000°C issiqlikni va elektrni yaxshi o’tkazadi. Kumush qotishmalarda uy ro’zg’orda, zargarlik buyumlarda kumush tangalar ishlab chiqarishda foydalinadi.
3 SO3 %

28-Bilet
1 Suyuq eritmalar ikki yoki undan ortiq tarkibiy qismlarda iborat suyuq gomogen(bir jinsli) tuzilmalardir.
Eruvchnlik – moddaning erish qobiliyati, Eruvchanlik o'lchami moddaning ma'lum sharoitda to'yilga eritmadagi miqdori bilan belgilanadi To'yingan eritma – ayni haroratda eruvchi moddada ortiqcha erita olmaydiga eritma Eruvchanlik 100 g erituvchida mod dada qancha erishi bilan belgilanadi. Eritma – erituvchi erigan modda va ularning o'zaro ta'sirlashuv mahsulotlarida iborat bir jinsli tuzilmadir. Erigan modda miqdori yetarlicha yuqori bo'lsa konsentrlangan eritma deb ataladi.
2 Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Glukoza (uzum qandi) - C6H1206- rangsiz, suvda yaxshi eriydigan, shirin ta’mli, kristall modda. 0‘simliklarning deyarli barcha organlarida: meva, ildiz, barg, gullari, poyasida uchraydi. Ayniqsa uzum, shakarqamish, qand lavlagi, shirin mevalarda ko‘p yig‘iladi. Inson qonida 0,1% atrofida glukoza bo‘ladi. Tuzilishi. Glukoza molekulasida quyidagi funksional guruhlar aniqlangan: Aldegid -CHO; Spirt -birlamchi -CH2OH, ikkilamchi- >CHOH. Nemis olimi E.Fisher glukozaning kimyoviy xossalarini o‘rganib, uning aldegidospirtga to‘g‘ri keladigan fonnulasini taklif etgan. Glukozani tibbiyotda, qandolat mahsulotlari, oyna va yaltiroq o‘yinchoqlar ishlab chiqarishda (kumush ko‘zgu reaksiyasi), gazlama va ten mahsulotlariga ishlov berishda ishlatiladi.
3 metal bilan. 3Cl2+2Fe=2FeCl3 3Cl2+2Al=2AlCl3 metalmaslar bilan Cl2+H2=2HCl, Cl2+F2=2FCl. ishqorlar bilan Cl2+2Na=2NaCl, Cl2+Ca=CaCl2. suv bilan 2Cl2+2H2O=4HCl+O2.
29-Bilet
1 kimyoviy belgisi Fe tartib raqami 26 Nisbiy atom massasi 55,847 ga teng. d-metallar oilasiga kiradi. Atom tuzilishi. ls22s22p63s23p63d64s2 Temir +2 va +3 oksidlanish darajasiga tegishli birikmalar qatorini hosil qiladi. Yer qobig‘ida temirning massa ulushi 4,2 % ni tashkil qiladi. Temir tabiatda birikmalar holida bo‘ladi. Osmon jismlari-meteoritlarda esa erkin holda uchraydi. Temirning asosiy minerallari: magnetit - magnit temirtosh Fe304, gematit - qizil temirtosh Fe203, limonit - qo‘ng‘ir temirtosh 2Fe103-3fi,0, siderit - temir shpati FeC03, pirit - temir kolchedani FeS,.Olinishi. Temir quyidagi usullar bilan olinishi mumkin.Temirni uning oksidlaridan vodorod, uglerod yoki is gazi ta’sir ettirib olinadi: FeO + H, = Fe + fi,0; Fe0O3 + 3CO = 2Fe + 3COv Temir oksidlaridan aluminotermiya usuli bilan:3Fe304 + 8A1 = 9Fe + 4A1203.Temirning ikki valentli tuzlarini elektroliz qilib olinadi.Fizik xossalari. Toza temir - kumushsimon oq rangli, havoda tezda xiralashuvchi, yetarlicha yumshoq va bolg‘alanuvchan, kuchli magnit xossalariga ega metall bo lib, issiqlik va elektr tokini yaxshi o‘tkazadi. Suyuqlanish harorati 1534,83°C, zichligi 7874 kg/m3; izotop soni 16 (49—^бЗ).
Ishlatilishi Cho'yan, po'lat ishlab chiqarishda Elektromotorlar ishlab chiqarishda Mashinasozlikda Maishiy turmushda Xalq xo'jaligi sohalarida.
2 O'rta tuz – metal atomi kislota tarkibidagi barcha vodorod o'r nini olga metal atomi va kislota qoldig'ida iborat murakkab modda (aluminiy fosfat ALPO4 kaliy xromat K2CrO4, kaliy permanganate va h.) Nordon tuzlarga ; NaHSO4, Ca(HCO3)2. va Asosli tuzlar (CuOH)2CO3, CaOHCl xossalari kristall tuzilishidagi qattiq turli rangdagi moddalar bo’lib, suvda har xil erish qobilyatiga ega.Tuzlar kimyoviy jihatdan faol moddalara bo’lib masalan ishqorlar bilan tasirlashadi. yangi asos yoki asosli tuz hosil bo’ladi. MgCl2+ 2NaOH =Mg(OH)2+2NaCl: MgCl2+NaOH=Mg(OH)Cl + NaCL.. Tuzlar kislatalar bilan tasirlashadi kislaata va o’rta tuz hosil bo’ladi. Ba(NO3)2+H2SO4=BaSO4+2HNO3.
3

Moddalar Kimyoviy xossalari
CaO Ca(OH)2
CO2 CaCO3 CaCO3
N2O5 CaNO4 CaNO4
HCl CaCl2 CaCl2
H3PO4 CaPO4 CaPO4
1) 2CaO+2CO2=2CaCO3 2) 2Ca(OH)2+2CO2=2CaCO3+2H2↑ 3) 4CaO+2N2O5=4CaNO4
4) 4Ca(OH)2+2N2O5=4CaNO4+4H2↑ 5) 2HCl+CaO=CaCl2+H2O 6) 2HCl+Ca(OH)=CaCl2+2H2O
7) 2H3PO4+CaO=2CaPO4+3H2O 8) 2H3PO4+2Ca(OH)=2CaPO4+5H2O
30-Bilet
1 Elektrolit eritmasidan yoki suyultirilgan elektrolitdan elektr toki o‘tkazilganda sodir bo‘ladigan oksidlanish-qaytarilish jarayoni elektroliz deb ataladi. Katod Cu2+ + 2e = Cu° anod 2СГ-2ё = Cl. Elektroliz jarayoni boradigan eng kichik potensiallar ayirmasi parchalanish kuchlanishi deyiladi va hamma vaqt tegishli galvanik elementning elektr yuritish kuchi (e.yu.k.) E dan katta, ya’ni Eparch> E bo‘ladi:
r| = Eparch-E, r| - o‘ta kuchlanish. Anodlar ikki xil - eruvchan va eiimaydigan bo‘ladi. Eruvchan anodlar - elektroliz vaqtida yemiriladigan, ya’ni eritmaga ionlar holida o‘tadigan elektrodlardir. Faradeyning 1-qonuni: elektrodda ajralib chiqadigan moddaning miqdori faqat birgina omilga - eritmadan o‘tayotgan elektr miqdoriga propor-sionaldir.
Faradeyning 2-qonuni: turli moddalarning eritmasidan bir xil miqdorda elektr toki o‘tganda, elektrodlarda ekvivalent og‘irliklariga proporsional miqdorda moddalar ajralib chiqadi.
2 kislotalar tarkibida kislorod atomi mavjudligiga qarab kislorodli va kislorodsiz kislotalarga toifalanadi. Kislorodsiz kislotalarga quyidagilarni misol keltirish mumkin HF, HCl, HBr, HJ, HCN , H 2S. Kislorodli kislotalarga esa quyidagilarni misol keltirish mumkin H2SO4 HNO H3PO H2CrO H2SiO 4 ,H3BO3. Olinishi. Kislotalar quyidagi usullar yordamida olinadi Kislorodli kislotalarni kislotali oksidlar bilan suvning o'zaro ta'siri natijjasida olish mumkin P2O5 + 3H2O = 2H2PO4; SO2+ H2 O + H2SO3
Kislorodsiz kislotalarning metalmaslarning vodorod bilan tasirlashuvu mahsulotlarini suvda eritib olish mumkin H2+Cl2=2HCl(suvdagi eritmasi xlarid kislata); H2+S=H2S (suvdagi eritmasi- sulfid kislato). xossalari Kislotalar qattiq (borat ortofosfat kislotalar) suyuq (sulfat nitrat kislotalar) bo' ishi mumkin Ularning ko'pchiigi suvda yaxshi eriydi va ayrim gazlarning (vodorod xlorid HCl, vodorod bromid HBr vodorod sulfid H2S) suvdagi eritma ari ham kislotalar bo' ib hisoblanadi kislota molekulalarida vodorod kislota qoldiq ari bilan bog'langan holda bo'ladi. Kislotalar indikatorlar rangini o'zgartiradi. Kislotalar asos;ar bilan ta'sir ashib tuz va suv hosi qiladi (bu reaksiya neytrallanish reaksiyasi deb ataladi)
3

Eritma Qo’shilgan modda Kuzatilgan hodisa Reaksiya tenglamasi
FeSO4 K3[Fe(CN)6]
Qizil qon tuzi aralashadi 3FeSO4+2K3[Fe(Cn)6]=Fe3[FeCN6]2+3K2SO4
FeCl3 K4[Fe(CN)6]
Sariq qon tuzi aralashadi FeCl3+K4[FE(CN)6]=Fe4[Fe(CN)6]+KCL
FeCl3 KWCN(kaliy radanid) aralashdi FeCl3+2KSCN=Fe(SCN)6+3KCL